Laur Fundacji na rzecz Nauki Polskiej za zgłębianie tajemnic promieniowania reliktowego

Fundacja na rzecz Nauki Polskiej przyznała swoje coroczne wyróżnienia już 29. raz. Przez ten czas zyskały rangę jednych z najważniejszych polskich nagród, jakie dotyczą sfery działalności naukowo-badawczej. Nagrody Fundacji, nazywane czasem "polskimi Noblami", są wręczane za szczególne osiągnięcia i odkrycia naukowe, które przyczyniają się do przesuwania granic poznania naukowego, wytyczania nowych szlaków postępu cywilizacyjnego i kulturowego, a także zwiększania polskiego udziału w stawianiu czoła największym wyzwaniom współczesnego świata.

Tegoroczne wyróżnienia przyznano w czterech obszarach: nauk o życiu i o Ziemi, nauk chemicznych (wraz z technologią materiałową), nauk matematyczno-fizycznych i inżynierskich oraz nauk humanistycznych i społecznych. W tym trzecim obszarze dostrzeżono szczególne osiągnięcia związane z badaniami kosmicznymi.

Ich autorem jest profesor Krzysztof M. Górski z Uniwersytetu Warszawskiego, którego działalność zawodowa łączona jest również z NASA Jet Propulsion Laboratory oraz California Institute of Technology (Caltech). Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej otrzymał za opracowanie i wdrożenie metodologii analizy map promieniowania reliktowego, mających fundamentalne znaczenie w procesie poznawania wczesnych etapów ewolucji Wszechświata.

Jest to opracowana przez prof. Górskiego metoda formatowania liczbowego i analizy danych astronomicznych z przeglądów całego nieba - HEALPix (Hierarchical Equal Area isoLatitude Pixelization of the Sphere). Jak się podkreśla, otwiera ona drogę do konstruowania i analizy map sygnałów astronomicznych rozłożonych na całej sferze niebieskiej, ze szczególnym uwzględnieniem mikrofalowej emisji promieniowania tła (to najstarszy znany rodzaj promieniowania we Wszechświecie, kojarzony z pozostałościami samego Wielkiego Wybuchu).

Narzędzie wypracowane przez polskiego naukowca weszło do powszechnego użycia w ramach misji kosmicznych i projektów prowadzonych z Ziemi. Z algorytmu tego korzystano w wielkoskalowych przeglądach całego nieba, takich jak WMAP, Planck, Fermi LAT, czy Gaia. Artykuł opisujący ten algorytm był cytowany już 3,1 tys. razy, a oparta na nim biblioteka oprogramowania została pobrana przez ok. 60 tys. użytkowników na całym świecie.

Spośród pozostałej trójki nagrodzonych przez FNP, w obszarze nauk o życiu i Ziemi wyróżnienie otrzymał biolog ewolucyjny, profesor Jacek Radwan z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Postanowiono w ten sposób docenić wyniki, jakie ten naukowiec uzyskał na polu badań ewolucyjnego mechanizmu optymalizacji zmienności genetycznej w kształtowaniu odporności na patogeny i tolerowaniu własnych antygenów. Jak wskazano w uzasadnieniu, nagrodzone przez FNP wysiłki prof. Radwana poszerzyły wiedzę na temat tego, co powoduje, że ludzki układ odpornościowy nie zawsze jest zdolny odpowiedzieć na atak organizmów patogennych.

W kategorii nauk chemicznych i materiałoznawstwa doceniono z kolei profesor Ewę Górecką z Uniwersytetu Warszawskiego - za otrzymanie materiałów ciekłokrystalicznych o strukturze chiralnej zbudowanych z niechiralnych molekuł. W badaniach polskiej naukowiec wyszczególniono, że nie tylko w stanie krystalicznym, ale także w mniej zorganizowanej materii, jaką są ciekłe kryształy, mogą powstawać struktury chiralne (które nie są identyczne ze swoim lustrzanym odbiciem, pomimo identycznej budowy chemicznej).

Ostatnią z czterech równorzędnych nagród Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w 2020 roku otrzymał - w obszarze nauk humanistycznych i społecznych - profesor Romuald Schild, archeolog pradziejowy z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. Jako powód jej przyznania wskazano rozpoznanie klimatycznych i środowiskowych uwarunkowań procesów społeczno-kulturowych w epoce kamienia na obszarach Afryki Północnej oraz Niżu Europejskiego. Laureat jest jednym z pierwszych naukowców, którzy dostrzegli i opisali wpływ środowiska i zmian klimatu na życie we wczesnych społecznościach ludzkich Sahary Wschodniej.

Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej jest nagrodą indywidualną, przyznawaną przez Radę FNP w kwocie 200 tys. PLN i na zasadach konkursowych. Kandydatów do tego wyróżnienia zgłaszają wybitni przedstawiciele nauki zaproszeni imiennie przez Zarząd i Radę Fundacji. Rada FNP pełni rolę kapituły konkursu i dokonuje wyboru laureatów na podstawie opinii niezależnych ekspertów i recenzentów – głównie z zagranicy - oceniających dorobek kandydatów.

Nagrody FNP są przyznawane od 1992 roku. Grono laureatów, łącznie z tegorocznymi zdobywcami Nagrody, liczy już 106 osób. Są wśród nich m.in. wybitny polski fizyk teoretyk Andrzej Trautman (zajmujący się zagadnieniami teorii grawitacji, zwłaszcza w odniesieniu do ogólnej teorii względności) oraz astronom Andrzej Udalski, wieloletni dyrektor Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego i uznany na świecie ekspert w dziedzinie poszukiwania planet pozasłonecznych w zastosowaniem mikrosoczewkowania grawitacyjnego.

Uroczystość wręczenia nagród odbędzie się w formule online w terminie 2 grudnia br.