Rozpoznanie obrazowe w systemie wywiadu strategicznego

Rozpoznanie obrazowe, czy też wywiad ze źródeł obrazowych (ang. imagery intelligence – IMINT), jest dyscypliną wywiadowczą^[1] polegającą na pozyskiwaniu informacji za pomocą urządzeń i systemów obrazujących oraz zdjęć. Wykorzystuje się do tego narzędzia optyczne, radary i lasery. Współcześnie największe znaczenie dla dyscypliny IMINT w wywiadzie strategicznym mają systemy satelitarne, samoloty rozpoznawcze oraz bezzałogowe statki powietrzne. Rozpoznanie obrazowe jest bez wątpienia jedną z najistotniejszych dyscyplin pozyskiwania informacji przez instytucje wywiadowcze, szczególnie od początku XXI wieku, kiedy to rozwój technologiczny znacznie usprawnił techniki utrwalania i przesyłania obrazu. Ponadto eksperci zajmujący się technikami wywiadowczymi są dosyć zgodni, że wywiad obrazowy jest obecnie jedną z najbardziej wiarygodnych technik pozyskiwania informacji, ponieważ utrwalony obraz stanowi jednocześnie dowód na istnienie danego faktu, zjawiska czy zdarzenia^[2].

Platformy pozyskiwania informacji IMINT

Rozpoznanie obrazowe odbywa się za pomocą różnych urządzeń. Ich wachlarz jest dość szeroki, gdyż do dyscypliny tej zaliczane są zarówno kompaktowe aparaty fotograficzne, jak i zaawansowane systemy satelitarne. Analizując wywiad strategiczny pod kątem rozpoznania obrazowego, należy oczywiście wziąć pod uwagę przede wszystkim platformy zapewniające względną przewagę nad celem i dostarczające informacji o wartości strategicznej. Dlatego, jak już wspomniano we wprowadzeniu, do głównych platform rozpoznawczych należą:

• systemy satelitarne,
• samoloty rozpoznawcze i bezzałogowe obiekty latające (jeżdżące/pływające),
• statki nawodne i okręty podwodne,
• naziemne urządzenia obrazujące.

Powyższe platformy nie tylko mają za zadanie pozyskiwać informacje obrazowe, lecz także stanowią nośniki dla tego typu urządzeń. Na prezentowanych platformach mogą być instalowane jednocześnie moduły SIGINT oraz MASINT (zob. przypis 2).

Systemy satelitarne zapewniają dużą przewagę strategiczną dysponującym nimi państwom. Dzięki nim można szybko pozyskać obrazy dużych obszarów, ponadto satelity są w stanie przelatywać legalnie nad miejscami niedostępnymi dla oficerów wywiadu, np. izolującym się krajem^[3]. Niestety ze względu na koszty mogą sobie na nie pozwolić jedynie potężne i bogate państwa, które przeznaczają znaczne kwoty na bezpieczeństwo i obronność. Obecnie satelity do celów rozpoznawczych wykorzystują: Stany Zjednoczone, Rosja, Francja, Niemcy, Turcja, Chiny, Indie, Izrael, Włochy, Japonia, Korea Południowa oraz Wielka Brytania.

Satelity rozpoznawcze poruszają się nad Ziemią na różnych wysokościach i orbitach. Wśród nich są niska orbita (low Earth orbit – LEO), średnia orbita (medium Earth orbit – MEO), orbita geostacjonarna (geostationary orbit – GEO) oraz orbita eliptyczna (highly elliptical orbit – HEO). W celach wywiadowczych najczęściej wykorzystywany jest satelita rozpoznawczy na niskiej orbicie. Porusza się od bieguna do bieguna i może przelecieć nad równikiem nawet 28 na dobę.

Samoloty rozpoznawcze i bezzałogowe obiekty latające są popularniejsze niż systemy satelitarne, głównie ze względu na koszty. Mają wiele zalet, takich jak elastyczność użycia czy możliwość zbliżania się do celu. W razie uszkodzenia można je szybko naprawić, co jest niemożliwe w przypadku systemów satelitarnych.

Jednym z najsłynniejszych w historii samolotów rozpoznawczych był amerykański U-2 zaprojektowany przez CIA do wykonywania z dużej wysokości zdjęć sowieckich instalacji militarnych. Wykorzystywano go również w trakcie kryzysu kubańskiego w październiku 1962 roku. Samolot ten rozbił się na terenie ZSRR na skutek zestrzelenia go przez wojska sowieckie, co umożliwiło im następnie przebadanie technologii zastosowanej przy jego produkcji^[4].

Współcześnie coraz większą rolę w rozpoznaniu zaczynają odgrywać bezzałogowe systemy latające, które nie wymagają pilota znajdującego się w maszynie. UAV (ang. unmanned aerial vehicle – bezzałogowy statek powietrzny) może być kontrolowany zdalnie na duże odległości i wykonywać zadania bez ryzyka utraty życia przez załogę. Systemy te są obecnie wykorzystywane przez większość rozpoznawczych sił zbrojnych na świecie, zarówno w rozpoznaniu strategicznym, jak i w bezpośrednich operacjach na poziomie taktycznym.

Przykładem bezzałogowego systemu używanego w działalności rozpoznawczej jest Global Hawk UAV. Ma on wbudowaną aparaturę elektrooptyczną do wykonywania zdjęć wysokiej rozdzielczości oraz radar SAR (ang. synthetic aperture radar – radar z syntetyczną aperturą). Był wykorzystywany między innymi w operacjach w Afganistanie i Iraku.

Statki i okręty podwodne oraz systemy naziemne są stosowane głównie do rozpoznawania w celach obronnych. Ich zadaniem jest wykrywanie obcych samolotów czy też rakiet balistycznych. Używa się ich zarówno do lokalizowania tych obiektów, jak i ich identyfikowania przez sygnatury i pomiar.

Funkcje IMINT

IMINT dzieli się na kilka kategorii obrazowania, co oznacza też kilka różnych funkcji. Pierwszą z nich jest obrazowanie optyczne, najsilniej kojarzone z tą dyscypliną wywiadowczą.

Zasadniczą funkcją IMINT jest obrazowanie powierzchni Ziemi. Dzięki temu wywiad może ustalić położenie określonego obiektu, a w dodatku rozpoznać cechy jego otoczenia – typ terenu, zabudowania, pojazdy i ekwipunek. Jest to szczególnie przydatne w zakresie kontroli zbrojeń nuklearnych w krajach, do których ze względu na ostrą polityczną izolację niemożliwe (lub skrajnie utrudnione) jest wysłanie oficerów będących źródłami osobowymi.

Wywiad obrazowy służy również  do pozyskiwania informacji na temat ruchów celu rozpoznania, np. przemieszczania się wrogich wojsk. Zarówno wywiady wojskowe, jak i siły specjalne z powodzeniem wykorzystują do tego systemy stacjonarne czy obiekty latające, w tym bezzałogowce. Taki typ rozpoznania umożliwia analitykom wywiadowczym ustalenie powiązań między znanymi celami rozpoznania a nowymi obiektami, które do czasu wykonania zdjęcia nie były brane pod uwagę lub nie były znane wywiadowi. Rozpoznanie lotnicze umożliwia na przykład śledzenie ruchów terrorystów i monitorowanie aktywności przestępczych, takich jak proliferacja broni między granicami poszczególnych państw.

Platformy IMINT, poza dostarczaniem informacji o wydarzeniach na powierzchni Ziemi, dają również wgląd w lokalizację i ruchy obiektów na orbicie ziemskiej. Wraz ze wzrastającym wykorzystaniem przestrzeni kosmicznej do celów wojskowych, cywilnych czy komercyjnych państwa muszą tworzyć systemy ostrzegania przed potencjalnymi zagrożeniami dla narodowych interesów. Jednym z elementów takiego systemu jest IMINT, pozwalający na identyfikację obiektów na orbicie, zrozumienie charakteru danej misji i odkrycie ewentualnych wrogich zamiarów. Zagrożeniami dla systemów satelitarnych mogą być nawet same obiekty krążące wokół Ziemi – ze względu na dużą ich liczbę wzrasta prawdopodobieństwo nieprzewidzianych kolizji i uszkodzeń^[5].

Drugą kategorią wywiadu obrazowego jest obrazowanie radiometryczne i widmowe. Nie dostarcza ono obrazu widzialnego, lecz wykorzystuje różne częstotliwości, mikrofale, podczerwień czy też promienie UV do wytworzenia obrazów symulowanych celów, które różnią się od otoczenia ilością i jakością emitowanej energii.

Obrazowanie radiometryczne wykrywa i śledzi pojazdy naziemne oraz powietrzne, wskazując na typ ich misji i status operacyjny. Czujniki ulokowane w systemach satelitarnych są zdolne namierzać rakiety balistyczne, wyrzutnie rakiet kosmicznych oraz atmosferyczne detonacje bomb nuklearnych na poziomie globalnym, dzięki czemu mogą stanowić jeden z systemów ostrzegania przed potencjalnym atakiem rakietowym. Technologia ta wykorzystuje również obrazowanie termalne do wykrywania wrogich pojazdów, tj. czołgów, transportowców, samolotów czy statków, zwłaszcza w sytuacji, kiedy naturalna widoczność jest niemożliwa lub znacznie utrudniona, np. nocą. Stosuje się ją także do kontroli aktywności cieplnej w atomowych elektrowniach przeciwników i w atomowych łodziach podwodnych. W czasie wojny w Zatoce Perskiej siły USA posługiwały się tym rodzajem rozpoznania, by monitorować emisję cieplną sprzętu wojskowego Irakijczyków.

Obrazowanie widmowe stosuje się do badania struktury podpowierzchniowej Ziemi celem wykrywania podziemnych baz wojskowych oraz aktywności w kopalniach. Wykorzystywane jest również w wywiadzie morskim do badania aktywności militarnych na dnie oceanu. Obrazowanie widmowe służy zarówno do identyfikacji i klasyfikacji materiałów, z jakich skonstruowany jest cel rozpoznania, jak i do wykrywania jego uszkodzeń i słabości. Kategoria ta ułatwia ujawnienie przeciwników, którzy stosują systemy kamuflażu. Warto pamiętać, że również miny przeciwpiechotne i ukryte przejścia do tuneli są łatwiejsze do wykrycia właśnie dzięki obrazowaniu widmowemu^[6].

Trzecią kategorią wywiadu obrazowego jest wykorzystanie radarów z syntetyczną aperturą SAR. Są to złożone systemy i czujniki rozpoznawcze, które mają istotne znaczenie dla działań wywiadowczych. Obrazowanie za pomocą SAR, w połączeniu z obrazowaniem optycznym, ma wiele cennych zastosowań.

Dla przykładu, SAR pozwala na pozyskanie radiolokacyjnych obrazów terenu o rozdzielczościach porównywalnych z fotografią lotniczą i satelitarną. Działanie SAR opiera się na wykorzystaniu wzajemnego ruchu pomiędzy anteną radaru i rozpoznawanym obiektem. Radar taki zainstalowany jest zwykle na pojazdach lotniczych – samolotach lub dronach, bądź też w systemach satelitarnych. W czasie lotu rozpoznawczego nad obserwowanym celem radar wysyła sygnał sondujący oraz odbiera sygnał echa, który po przebyciu dystansu przetwarza w taki sposób, jak gdyby pochodził z jednej bardzo długiej anteny^[7].

Radary SAR pozwalają na wykonywanie obrazów o wysokiej rozdzielczości w trudnych warunkach atmosferycznych. Mogą wychwytywać detale z różnych powierzchni terenu, także przy obecności śniegu, lodu czy wody, dlatego są dobrym rozwiązaniem w przypadku konieczności uzyskiwania informacji z obszarów o trudnych warunkach pogodowych.

Radary SAR wykorzystywane są też do mapowania terenu i ustalania jego cech. Dokonują pomiaru rozpoznawczego, przez co zapewniają precyzyjne odwzorowanie topografii otoczenia i celu. Mogą przeanalizować charakterystykę terenu oraz określić rodzaj gleby i poziom wilgotności, co pozwala ustalić chociażby szybkość, z jaką mają poruszać się wojska.

Ważnym zastosowaniem SAR jest możliwość wykrywania zmian, jakie zaszły w obserwowanym terenie, takich jak zmiana układu roślinności oraz nawierzchni, np. po przejeździe ciężarówek. SAR wychwytuje również przekształcenia powierzchni, które powstają w wyniku podziemnej aktywności człowieka.

SAR może wreszcie zidentyfikować i sklasyfikować cele pozostające w zainteresowaniu każdego wywiadu – statki, samoloty oraz inne pojazdy wojskowe. Im większa rozdzielczość, tym więcej detali jest w stanie wychwycić. Również w tym zakresie potrafi wykrywać cele w ruchu. Może rozpoznawać obiekty zarówno na powierzchni Ziemi, jak i w powietrzu, a także wykrywać je pomimo kamuflażu, jest bowiem zdolny do penetracji wielu rodzajów materiałów^[8].

Ocena

Przy współczesnym rozwoju technologicznym IMINT stanowi strategiczną dyscyplinę wywiadowczą, która często decyduje o sukcesie bądź porażce systemów bezpieczeństwa. Rozpoznanie obrazowe dzięki kolejnym innowacjom w zakresie utrwalania obrazu stale umacnia swoją pozycję wśród pozostałych dyscyplin wywiadowczych. Niestety, technologia ta, mimo oczywistych zalet ułatwiających pracę wywiadowczą i przyśpieszających proces decyzyjny, ma także ograniczenia techniczne, utrudniające jej pełne wykorzystanie.

Analizując zalety IMINT, należy wziąć pod uwagę wartość pozyskiwanych informacji, gdyż dostarczony materiał jest przekonującym dowodem na zaistnienie danego faktu czy zdarzenia. Obraz jest stały i obiektywny, ponadto – jeżeli został pozyskany bezpośrednio przez służby – nie podlega przekłamaniom. Może zostać przeanalizowany pod kątem najdrobniejszych detali w bezpiecznym miejscu, co zapewnia niepodważalność analizy. Taki dowód, przy zastosowaniu technik szybkiego przesyłu informacji, może znacznie przyśpieszyć proces decyzyjny, a tym samym zapobiec konsekwencjom, jakie przyniósłby brak reakcji politycznej.

Dużą zaletą IMINT jest to, że obejmuje szeroką gamę urządzeń technicznych i metod pozyskiwania informacji, wykorzystujących fotografię i optykę. Dane obrazowe, szczególnie te pochodzące z systemów satelitarnych, umożliwiają obserwację dużych obszarów, w tym takich, do których nie można dotrzeć za pomocą innych dyscyplin wywiadowczych (np. izolowanych państw, zamkniętych obiektów wojskowych). Swoistym przełomem w dziedzinie wywiadu obrazowego było zastosowanie pojazdów bezzałogowych, co wyeliminowało zagrożenie utraty życia przez załogę np. tradycyjnego samolotu szpiegowskiego, który mógł zostać zestrzelony przez obronę przeciwlotniczą państwa trzeciego / penetrowanego państwa. Pojazdy bezzałogowe spowodowały również wzrost elastyczności użycia (trudna do przewidzenia trajektoria ruchu, kontrola w dogodnym czasie) oraz znaczne obniżenie kosztów IMINT, wysokich w przypadku systemów satelitarnych.

Do ograniczeń omawianej dyscypliny należy przede wszystkim wspomniany koszt systemów satelitarnych, znacznie przekraczający możliwości wielu agencji wywiadowczych na świecie. Państwa posiadające już takie urządzenia musza się liczyć z dodatkowymi i zarazem wysokimi kosztami, jakie wiążą się z koniecznością usuwania usterek technicznych oraz z samym użytkowaniem systemów satelitarnych. Kolejne ograniczenie polega na tym, że satelity mogą wykonywać wyłącznie zdjęcia miejsca, nad którym się aktualnie znajdują na orbicie, więc duża część ich pracy jest niewykorzystana ze względu na przeloty nad oceanami czy miejscami niebędącymi w zainteresowaniu służb wywiadowczych. Kolejna kwestia to typ pozyskanych informacji – obraz przedstawia sytuację tylko w chwili jego wykonania, nie wskazuje na tendencje czy zamiary, więc ograniczone są możliwości prognozowania na jego podstawie. Ponadto obrazy pozyskiwane w tej dyscyplinie wymagają specjalnej analizy. Ich jakość mogą pogarszać czynniki techniczne, warunki atmosferyczne oraz odległość, z jakiej zostało wykonane zdjęcie^[9]. Dlatego potrzebni są odpowiednio wykwalifikowani specjaliści, którzy będą w stanie odpowiednio zinterpretować dostępny przekaz.

IMINT ze względu na szerokie spektrum zastosowań może być wykorzystywane przez różne służby, nie tylko wojskowe, ale również cywilne, np. do egzekwowania prawa. Dyscyplina ta z pewnością będzie rozwijana w najbliższych latach z uwagi na wciąż przyśpieszający postęp technologiczny. W systemy i urządzenia z zakresu rozpoznania obrazowego powinny inwestować zarówno siły zbrojne, jak i służby państwowe, tak by IMINT, jako bez wątpienia niezwykle ważne dla wywiadu strategicznego, nie pozostawało tylko w domenie wielkich mocarstw.

Jakub Sabała – współpracownik Narodowego Centrum Studiów Strategicznych, doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.