Uwarunkowania instytucjonalne szwedzkiego sektora kosmicznego. W oczekiwaniu na strategię [ANALIZA]

Działalność w kosmosie w państwie wikingów

Historia szwedzkich związków z kosmosem zaczęła się w już w 1950 r., kiedy to 16 października powołano do życia Szwedzkie Stowarzyszenie ds. Badania Kosmosu. Jednak rokiem przełomowym dla szwedzkiej aktywności przestrzeni kosmicznej jest  rok 1961, kiedy to z bazy Vidsel znajdującej się w największym i najdalej na północ położonym okręgu administracyjnym Norrbotten wystrzelona została rakieta Plutnik, której udało wznieść na wysokość 80 km. Od tego czasu zainteresowanie kosmosem w kraju Alfreda Nobla sukcesywnie rosło. Do jednego z najważniejszych wydarzeń w szwedzkiej historii podboju kosmosu zaliczyć można także utworzenie bazy rakietowej Esrange (European Space and Sounding Rocket Range) 45 kilometrów na wschód od Kiruny w 1966 r. Sześć lat później otworzono Szwedzkie Biuro ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej (Rymdstyrelsen) oraz państwową spółkę Rymtbalaget, które razem miały stymulować rozwój szwedzkiego przemysłu kosmicznego. W 1986 r. umieszczono na orbicie okołoziemskiej pierwszego szwedzkiego satelitę Viking (do 2017 r. w kosmosie umieszczono łącznie 15 satelitów, z czego cztery znajdują się jeszcze w użyciu). W 2006 r. natomiast w kosmos poleciał pierwszy i do tej pory ostatni Szwed - Christer Fuglesang - który uczestnicząc w dwóch misjach spędził prawie 27 godzin w przestrzeni kosmicznej.

Czytaj też: Sukces zespołu DRAM - eksperyment przeprowadzony.

Niebagatelną rolę w rozwoju szwedzkiego sektora kosmicznego odgrywają wspominane już Szwedzkie Biuro ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej (Rymdstyrelsen) oraz spółka Rymtbalaget, której obecna nazwa brzmi Swedish Space Corporation (Svenska rymdaktiebolaget). Obie jednostki organizacyjne powołano do życia w tym samym roku, jednak obowiązki oraz formy działania różnią się od siebie.

Szwedzkie Biuro ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej  (Rymdstyrelsen)

Rymdstyrelsen jest państwowym urzędem, którego zadania i cele określone zostały w rozporządzeniu w sprawie wyznaczenia zadań dla Szwedzkiego Biura ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej. Zgodnie z paragrafem pierwszym tego aktu prawnego należą do nich: promowanie rozwoju szwedzkiego sektora kosmicznego i badań kosmosu oraz zapewnienie bliskiej współpracy między ośrodkami akademickimi a przemysłem. Dodatkowo, w każdym przypadku Biuro zobowiązane jest uwzględniać potrzeby społeczeństwa szwedzkiego, takie jak między innymi transport, komunikacja ochrona środowiska i klimatu. Biuro ma także dokładać wszelkich starań, by Szwecja aktywnie uczestniczyła w europejskiej współpracy w kosmosie.

Szwedzkie Biuro ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej prowadzi rejestr szwedzkich obiektów kosmicznych utworzony na mocy rozporządzenia z 1982 o działalności w przestrzeni kosmicznej. Jest ono także punktem kontaktowym dla organizacji międzynarodowych, czy innych zagranicznych podmiotów zaangażowanych w badania i komercyjne wykorzystanie przestrzeni kosmicznej. Biurem zarządza obecnie sześcioosobowy zarząd (przepisy rozporządzenia ograniczają liczbę członków zarządu do maksymalnie siedmiu), na czele którego stoi dyrektor generalny, którym obecnie jest Olle Norberg. Poza wymienionymi wcześniej zadaniami Rymdstyrelsen zajmuje się promocją wiedzy o kosmosie w szkołach oraz publikuje analizy dotyczące europejskiego i szwedzkiego sektora kosmicznego.

Zarząd przygotowuje cyklicznie strategie dziania Biura na najbliższe cztery lata. W najnowszym dokumencie przyjętym 7 czerwca 2016 r. określony został plan działań Biura na lata 2016 – 2020. Strategia podzielona została na cztery zasadnicze obszary. Pierwszym z nich jest działalność w przestrzeni kosmicznej, która opierać ma się udziale w obligatoryjnych (ze szczególnym uwzględnieniem  ESA Business Incubation Centres) i fakultatywnych programach Europejskiej Agencji Kosmicznej, oraz nawiązaniu współpracy międzynarodowej, która miałaby zapewnić komplementarność szwedzkiego przemysłu w obszarach takich jak: satelity naukowe, rakiety sondażowe oraz balony stratosferyczne. Kolejnym obszarem bazowym jest odpowiednie wykorzystanie infrastruktury w kosmosie, co zapewnione ma być przede wszystkim przez udział w programach Copernicus, Galileo oraz w inicjatywie Europejskiej Agencji Kosmicznej Integrated Application Promotion. Trzecim obszarem strategicznym jest zapewne Szwecji niezależnego dostępu do przestrzeni kosmicznej. W tym przedmiocie podkreślone zostało, że jedynym z głównych celów na najbliższe lata będzie przebudowa bazy rakietowej Esrange, której celem będzie zagwarantowanie nie tylko Szwecji, ale też i Europie kolejnego niezależnego ośrodka zapewniającego niezależny dostępu do kosmosu. W swej analizie Biuro podkreśla, że jest to warunek konieczny, aby szwedzki przemysł kosmiczny pozostał innowacyjny i konkurencyjny. Ostatnim priorytetem określonym przez biuro jest zapewnienie właściwej bazy informacyjnej o swoich działaniach (między innymi temu celowi służy prowadzony przez Szwedzkie Biuro ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej serwis internetowy rymdkanalen.se) oraz promocja nauki o kosmosie w szkołach. Dodatkowo Biuro ma skupić się na efektywnej dystrybucji środków publicznych na badania i rozwój nowoczesnych technologii, których zastosowanie ma przyczynić się do rozwiązania najważniejszych potrzeb szwedzkiego społeczeństwa.

Czytaj też: PAS17 - Kontrakt na satelity Galileo. Krok do ukończenia konstelacji.

Svenska rymdaktiebolaget (Swedish Space Corporation)

Swedish Space Corporation jest natomiast państwową spółką akcyjną, w której całościowy udział posiada szwedzkie państwo. SSC w zamierzeniu ma być instrumentem wykonawczym dla szwedzkiej polityki kosmicznej kierowanej przez Rymdstyrelsen, a jej głównym zadaniem jest tworzenie we współpracy z ośrodkami badawczymi produktów końcowych nadających się do komercyjnego wykorzystania. Do najważniejszych kontrahentów SSC należą Szwedzkie Biuro ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, Europejska Agencja Kosmiczna oraz - od 2011 - niemiecki koncern OHB, dla którego SSC zajmuje się konstrukcją satelitów. SSC swoją działalność komercyjną koncentruje na trzech zasadniczych obszarach: Satellite Management Services, Science Services i Engineering Services, a oferowane przez nią produkty znajdują zastosowanie w telekomunikacji satelitarnej, meteorologii, pozycjonowaniu i obserwacji Ziemi. To właśnie przez tę  spółkę stworzone zostały takie szwedzkie satelity jak Odin, Astrid 1 i 2 oraz Freja. Swoje biura SSC posiada między innymi w Chinach, Kanadzie, Chile i Australii.

Szwedzkie krajowe prawo kosmiczne

Na początku zaznaczyć należy, że Szwecja ratyfikowała cztery z pięciu traktatów tworzących międzynarodowy system publicznego prawa kosmicznego (Szwecja nie ratyfikowała Układu Księżycowego). W przypadku szwedzkiego prawa krajowego stwierdzić wypada, że składają się na nie następujące akty prawne: ustawa o działalności w przestrzeni kosmicznej z 1982 r., rozporządzenie o działalności w przestrzeni komicznej z 1982 r., oraz wspomniane już rozporządzenie w sprawie wyznaczenia zadań dla Szwedzkiego Biura ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej z 2007 r. W dwóch pierwszych aktach prawnych uregulowane zostały podstawowe zasady oraz procedury administracyjne związane z działalnością obywateli szwedzkich w kosmosie. W ustawie o działalności w przestrzeni kosmicznej, w paragrafie pierwszym zapisane zostało co należy rozumieć pod terminem „działalność w przestrzeni kosmicznej”. Zgodnie z tym przepisem pod pojęciem tym należy rozumieć działalność w całości przeprowadzaną  w kosmosie, wystrzeliwanie obiektów kosmicznych w kosmos oraz wszelkie inne czynności mające na celu manewrowanie lub mające w jakikolwiek inny sposób wpłynąć na zachowanie obiektu kosmicznego w kosmosie. Dodatkowo każda szwedzka osoba prawa lub fizyczna przed wykonaniem działalności w przestrzeni kosmicznej ze szwedzkiego terytorium lub z jakiegokolwiek innego miejsca na Ziemi zobowiązana jest uzyskać wcześniejsze zezwolenie, które może zostać ograniczone lub nawet odwołane, jeżeli później przestały istnieć warunki uzasadniające jego wydanie. Prowadzenie działalności kosmicznej bez zezwolenia w Szwecji jest przestępstwem i podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności do jednego roku. Każda osoba fizyczna czy prawna, której działalność w kosmosie skutkowała odpowiedzialnością odszkodowawczą państwa powstałą w związku z międzynarodowymi zobowiązaniami Szwecji, jest zobowiązana pokryć koszty poniesione przez państwo, chyba że szczególne okoliczności usprawiedliwiają zachowanie tego podmiotu. Organem właściwym w sprawie wydawania zezwoleń jest, zgodnie z postanowieniami rozporządzenia o działalności w przestrzeni komicznej, Szwedzkie Biuro ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej, które dodatkowo jest zobowiązane do kontrolowania aktywności w kosmosie wykonywanych przez szwedzkie podmioty. W wielu analizach wskazuje się, że szwedzkie prawo krajowe jest przestarzałe i wymaga dostosowania do szybko zmieniającej się rzeczywistości, aby sprostać wyzwaniom, jakie niesie ze sobą komercyjne wykorzystanie przestrzeni kosmicznej.

W poszukiwaniu szwedzkiej strategii kosmicznej

Szwecja nie posiada obecnie jednego oficjalnego dokumentu, który określałby krajową strategię kosmiczną. Wymienione wcześniej plany czteroletnie opracowywane przez Szwedzkie Biuro ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej są jedynie dokumentami przygotowanymi na jego wewnętrzny użytek i w związku z tym brakuje im niezbędnego w przypadku krajowej strategii ogólnego podejścia i dłuższej niż jedynie cztery lata perspektywy czasowej. Luka ta została zauważona przez szwedzkie Ministerstwo Nauki (polityka kosmiczna w Szwecji podlega właśnie temu resortowi) i w 2015 roku przygotowane zostało obszerne studium Strategia kosmiczna dla dobrobytu oraz rozwoju, w którym opracowane zostały propozycje, na których opierać mogłaby się przyszła oficjalna krajowa strategia kosmiczna. Do celów wyróżnionych w opracowaniu zaliczone zostały między innymi: zabieganie o aktualizację międzynarodowych umów regulujących działalność w kosmosie, wykorzystanie potencjału programów Copernicus oraz Galileo, wypracowanie strategii finansowania projektów kosmicznych mającej zapewnić równe finansowanie projektów kosmicznych przez podmioty prywatne i państwo w skali kraju, rozbudowa bazy Esrange do 2020 i - jeżeli to możliwe - przystosowanie jej do wynoszenia małych satelitów w przestrzeń kosmiczną, oraz podejmowanie wszelkich działań mających zapewnić, że przestrzeń kosmiczna pozostanie wolna od wszelkich konfliktów oraz wojen.

Sektor kosmiczny jako podstawa szwedzkiej gospodarki

Podczas seminarium zatytułowanego „Sektor kosmiczny jako podstawa szwedzkiej gospodarki’, które odbyło się w miejscowości Almedalen w czerwcu tego roku  przedstawiciele rządu, ośrodków akademickich, przemysłu oraz Szwedzkiego Biura ds. Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej wskazywali na potencjalne korzyści wynikające z rosnącego zaangażowania Szwecji w sektor kosmiczny. Zauważano, że Szwecja powinna wykorzystać swoje wyjątkowe położenie geograficzne, rozwinięty innowacyjny przemysł oraz ośrodki akademickie, tak aby sektor kosmiczny stał się jedną z głównych dziedzin szwedzkiej gospodarki. Zwracano przy tym także szczególną uwagę na znaczenie współpracy międzynarodowej w ramach Europejskiej Agencji Kosmicznej oraz w ramach współpracy z krajami sąsiadującymi  ze Szwecją.

Czytaj też: PAK i MSZ zachęcają przedstawicieli sektora kosmicznego do odwiedzenia Szwecji.

Szwecja może jawić się jako atrakcyjny partner dla przedsiębiorstw oraz ośrodków badawczych z Polski. Niewątpliwie wiele odpowiedzi w kwestii potencjalnej współpracy między oboma krajami udzieli szwedzka strategia kosmiczna, która zgodnie z informacjami publikowanymi przez Ministerstwo Nauki jest ciągle w przygotowaniu i powinna zostać oficjalnie zaprezentowana w pierwszej połowie 2018 roku.

Kamil Dobrowolski