Testy broni ASAT i ich konsekwencje dla bezpieczeństwa kosmicznego

Rakietowe pociski przeciwsatelitarne (ang. Anti–Satellite Weapon – ASAT), nazywane zamiennie bronią antysatelitarną, stanowią jeden z najbardziej kontrowersyjnych środków rażenia. Rozwój technologii ASAT, zapoczątkowany w czasie zimnej wojny, jest ściśle powiązany z rywalizacją supermocarstw oraz rosnącą zależnością współczesnych państw od infrastruktury satelitarnej.

Testy tego rodzaju pocisków często przedstawiane są jako działania defensywne lub technologiczne demonstracje. Pomimo tak sformułowanego, oficjalnego stanowiska państw niosą ze sobą poważne konsekwencje dla bezpieczeństwa międzynarodowego, stabilności na orbicie oraz ochrony naturalnego środowiska kosmicznego.

Opracowane kalendarium przedstawia chronologiczny przegląd najważniejszych wydarzeń związanych z testami pocisków przeciwsatelitarnych. Uwzględniono ich początki zainicjowane w latach 50. XX wieku, a także współczesne działania państw, takich jak Chiny, Indie czy Rosja. Każde wydarzenie prezentuje syntetycznie kontekst polityczny, międzynarodowe reakcje i długofalowe skutki, podkreślając narastające wyzwania związane z militaryzacją kosmosu. Wszystkie te czynniki generują stopniowe napięcia geopolityczne, które w XXI wieku stanowią poważny problem w zrównoważonej eksploracji kosmosu.

13 października 1959 r., USA – Program Bold Orion

Podczas trwania zimnej wojny Stany Zjednoczone Ameryki podjęły wysiłki skoncentrowane na opracowaniu technologii ASAT. Była to odpowiedź na rosnący potencjał kosmiczny doskonalony przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Pocisk Bold Orion, znany również jako Weapons System 199B, pierwotnie był rozwijany jako prototyp pocisku balistycznego wystrzeliwanego w powietrzu (ang.Air–Launched Ballistic Missile – ALBM). Jedną z jego funkcji miała być zdolność rażenia obiektów kosmicznych, a jego test w 1959 roku był jedną z pierwszych prób przechwycenia satelity na orbicie okołoziemskiej.

Bold Orion został wystrzelony z pokładu bombowca Boeing B–47 Stratojet i zbliżył się na odległość 6,4 km do satelity Explorer 6. Choć nie doszło do fizycznego zniszczenia obiektu, test udowodnił, że możliwe jest przeprowadzenie zamierzonego ataku na aktywa znajdujące się w przestrzeni pozaziemskiej. W tym czasie społeczność międzynarodowa koncentrowała się na eksploracji kosmosu, obserwując postępy dwóch wiodących państw – USA i ZSRR.

W tamtym czasie technologia ASAT była w początkowych fazach rozwojowych. Z tego powodu testy nie wywołały znaczącej reakcji. Stany Zjednoczone utrzymywały, że działania te mają charakter defensywny. Demonstracja Bold Orion zapoczątkowała rozwój technologii przeciwsatelitarnych w USA i stała się krokiem w kierunku militaryzacji kosmosu, która nabrała tempa w latach 60. i 70. XX wieku.

1 listopada 1963 r., ZSRR – Program  Istriebitiel Sputnikow

W ZSRR program Istriebitiel Sputnikow (IS) został opracowany przez CNII Kometa i NPO Maszinostrojenia. Z wolnego tłumaczenia oznacza on „niszczyciel satelitów”. System ten był oparty na koncepcji satelity przechwytującego, który miał zbliżać się do celu i razić go kinetycznie. Projekt IS był wiodącym filarem radzieckiej strategii kosmicznej, a także stanowił odpowiedź na amerykańskie postępy w zakresie rozwoju technologii ASAT. W latach 60. i 70. XX wieku przeprowadzono szereg testów, które udowodniły zdolność systemu Istriebitiel Sputnikow do niszczenia celów na niskiej orbicie okołoziemskiej.

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich nie ujawniał na arenie międzynarodowej swoich postępów w doskonaleniu broni antysatelitarnej. Szerszy katalog informacji na ten temat został ujawniony przez amerykański wywiad. Testy IS zwiększyły napięcia zimnowojenne i skłoniły Stany Zjednoczone do przyspieszenia prac nad własnymi pociskami przeciwsatelitarnymi w celu wyrównania równowagi potencjałów militarnych obu państw. Chociaż ostatecznie program Istriebitiel Sputnikow został przerwany w latach 80. XX wieku, jego rozwój wzmocnił rywalizację w kosmosie i wpłynął na kształtowanie polityki obronnej obu supermocarstw.

13 września 1985 r., USA – Program ASM–135 ASAT

Test przeprowadzony przez USA w ramach programu ASM–135 ASAT polegał na zestrzeleniu amerykańskiego satelity P78–1 Solwind za pomocą pocisku wystrzelonego z pokładu samolotu–nosiciela. Wówczas, funkcję tą pełnił bojowy samolot wielozadaniowy F–15. Pocisk ASM–135 ASAT posiadał zdolność bezpośredniego trafienia w cel na orbicie okołoziemskiej na wysokości 525 km dzięki technologii „hit–to–kill”. Test zakończył się sukcesem, a zniszczenie satelity potwierdziło możliwości USA do wykorzystania systemów ASAT w celach obronnych lub ofensywnych.

Społeczność międzynarodowa zareagowała krytycznie na demonstrację. Wydarzenie to jako pierwsze wzbudziło szereg wątpliwości w związku z wygenerowaniem śmieci kosmicznych w przestrzeni pozaziemskiej. Organizacje naukowe i aktywiści ostrzegali przed zagrożeniem dla bezpieczeństwa kosmicznego. Pod wpływem krytyki Stany Zjednoczone zawiesiły dalsze testy ASM–135 ASAT. Jednocześnie, technologia ta uświadomiła państwom, że doskonalenie technologii przeciwsatelitarnych zostało wyniesione na wyższy poziom, tworząc nowe wyobrażenia na temat potencjału militarnego.

11 stycznia 2007 r., Chiny – test ASAT

Chińska Armia Ludowo–Wyzwoleńcza przeprowadziła pierwszy skuteczny test broni antysatelitarnej, niszcząc własnego satelitę meteorologicznego FY–1C. Użyty pocisk został wystrzelony z wyrzutni naziemnej i raził kinetycznie obiekt znajdujący się na wysokości około 865 km. Eksplozja wygenerowała ponad 3000 odłamków, które przez dekady będą krążyły po orbicie okołoziemskiej, stanowiąc zagrożenie dla innych komponentów infrastruktury kosmicznej należącej do poszczególnych państw.

Działanie to było przedstawiane przez rząd jako demonstracja zdolności Chin do ochrony własnych zasobów kosmicznych i przeciwdziałania potencjalnym zagrożeniom. Test wywołał powszechną krytykę na świecie. Kraje takie jak Stany Zjednoczone, Japonia, Indie i państwa członkowskie Unii Europejskiej wyraziły zaniepokojenie z powodu powstania ogromnej ilości szczątków kosmicznych.

Wielu ekspertów obawiało się eskalacji wyścigu zbrojeń w domenie kosmicznej. Chiński test zmusił społeczność międzynarodową do ponownego rozważenia zaktualizowania regulacji prawnych dotyczących działań militarnych w kosmosie. Dodatkowo zachęcił inne państwa, w tym Indie, do rozwijania własnych technologii ASAT.

20 lutego 2008 r., USA – operacja Burnt Frost

W ramach operacji przeprowadzonej pod kryptonimem „Burnt Frost” zestrzelono uszkodzoną amerykańską satelitę USA–193, znaną także pod akronimem NROL–21. Należała ona do Narodowego Biura Rozpoznania (ang. National Reconnaissance Office – NRO), a jej szczegółowe zadania pełnione na orbicie okołoziemskiej nie są ujawnione. Trajektoria przemieszczania się obiektu zagroziła niekontrolowanemu wejściem w atmosferę Ziemi. Co więcej, USA–193 transportował na pokładzie rezerwy toksycznego paliwa hydrazynowego.

W celu zniszczenia satelity wykorzystano zmodyfikowaną wersję okrętowego pocisku rakietowego klasy „ziemia–powietrze” RIM–161 Standard Missile–3 (SM–3). Stanowił on podstawowy komponent systemu obrony przeciwrakietowego Aegis. Pomimo że środek ten przede wszystkim został zaprojektowany jako pocisk przeciwbalistyczny, z powodzeniem stosowano jako broń antysatelitarną. Został on wystrzelony z krążownika USS Lake Erie. Jego misja rażenia satelity zakończyła się sukcesem.

Rząd Stanów Zjednoczonych argumentował, że działanie to miało na celu ochronę ludności cywilnej przed potencjalnym zagrożeniem chemicznym. Chociaż wydano oficjalne stanowisko w tej sprawie, użycie ASAT spotkało się z krytyką głównie ze strony Chin i Rosji, określając go jako demonstrację siły militarnej USA.

Obawy budził również fakt powstania nowych śmiech kosmicznych. Amerykanie podkreślali, że satelita został zniszczony na niskiej orbicie okołoziemskiej, co minimalizowało ryzyko długotrwałego zanieczyszczenia środowiska kosmicznego. Operacja Burnt Frost pokazała, że systemy obrony przeciwrakietowej mogą być wykorzystane jako broń ASAT. Wydarzenie wywołało debatę na temat kosmicznych technologii podwójnego zastosowania (ang. dual use).

27 marca 2019 r., Republika Indii – misja Shakti

Indie przeprowadziły swój pierwszy test broni antysatelitarnej w ramach misji Shakti. Celem demonstracji było zniszczenie własnego satelity Microsat–R za pomocą pocisku wystrzelonego z Ziemi. Przemieszczał się on na niskiej orbicie okołoziemskiej na wysokości 400 km. Test miał na celu publiczne zaprezentowanie zdolności Indii do ochrony ich infrastruktury kosmicznej przed potencjalnymi zagrożeniami. Na arenie międzynarodowej spotkał się on ze zróżnicowanymi reakcjami.

Broniąc swojego stanowiska i korzystając z możliwości realizacji demonstracji ASAT, Indie ogłosiły, że zniszczenie satelity przeprowadzono na bardzo niskiej orbicie. Działania te miały za zadanie zminimalizować liczbę szczątków kosmicznych. Szacunki wskazują, że powstało około 400 nowych odłamków.

Mimo to organizacje zajmujące się bezpieczeństwem kosmicznym ponownie wyraziły obawy o ryzyko eskalacji wyścigu zbrojeń w kosmosie. Indie stały się czwartym krajem na świecie, który przeprowadził skuteczny test ASAT. Wydarzenie to wzmocniło ich pozycję jako jednego z liderów technologii przeciwsatelitarnych w regionie Azji.

15 listopada 2021 r., Federacja Rosyjska – test ASAT

Rosja zniszczyła nieaktywnego satelitę Kosmos–1408 za pomocą pocisku ASAT wystrzelonego z powierzchni Ziemi. Kinetyczne rażenie wygenerowało powstanie ponad 1500 odłamków, które zagroziły działaniu Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ang.International Space Station – ISS). W wyniku eksplozji zasięg przemieszczania się śmieci kosmicznych oszacowano na wysokościach od 300 do 1100 km. Test był postrzegany jako demonstracja zdolności Rosji do przeprowadzania działań ofensywnych w domenie kosmicznej.

Reakcja społeczności międzynarodowej, głównie państw należących do Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz Stanów Zjednoczonych, wskazywała na potępienie testu rosyjskiego ASAT. Eksperci ostrzegali przed narastającym zagrożeniem związanym ze szczątkami kosmicznymi. Wydarzenie to zaostrzyło napięcia między Rosją a krajami Zachodu, szczególnie w kontekście pogarszających się stosunków politycznych. Wywołał również intensywne apele o zakazanie testów broni antysatelitarnej z powodu potrzeby ochrony naturalnego środowiska przestrzeni kosmicznej.

Klasyfikacja zagrożeń generowanych przez testy ASAT

Testy pocisków przeciwsatelitarnych przyczyniają się do rozwoju licznych podziałów zagrożeń kosmicznych. Obejmują one zarówno aspekty techniczne, środowiskowe, jak i geopolityczne. Poniżej przedstawiono główne kategorie zagrożeń związanych z tego typu działaniami, które są szeroko omawiane w literaturze przedmiotu:

Zagrożenia techniczne i operacyjne – odnoszą się one głównie do powstawania śmieci kosmicznych. Testy ASAT, szczególnie te polegające na niszczeniu satelitów na orbicie okołoziemskiej, generują ogromne ilości odłamków orbitalnych. Fragmenty te mogą pozostać w kosmosie przez dziesięciolecia, zagrażając innym obiektom, misjom kosmicznym, a nawet Międzynarodowej Stacji Kosmicznej.

Nawet niewielkie fragmenty poruszające się z prędkością kilkunastu kilometrów na sekundę mogą spowodować poważne uszkodzenia infrastruktury kosmicznej. Co więcej, użycie pocisków przeciwsatelitarnych może zakłócać działanie innych satelitów, zarówno komercyjnych, jak i wojskowych. Prowadzi to do ryzyka utraty ważnych funkcji, takich jak nawigacja, komunikacja czy obserwacja Ziemi

Zagrożenia środowiskowe w przestrzeni kosmicznej – dotyczy skutków zniszczeń dokonanych przez śmieci kosmiczne, które mogą wykluczyć z eksploatacji istotne orbity, w tym niską orbitę okołoziemską (ang.Low Earth Orbit – LEO). Uniemożliwia to bezpieczne prowadzenie działań kosmicznych w przyszłości. Rosnąca liczba odłamków zwiększa ryzyko syndromu Kesslera, czyli kaskadowego wzrostu kolizji odłamków na orbicie. W przypadku spalania się szczątków w atmosferze, niektóre mogą uwalniać toksyczne związki chemiczne, choć skala tego zagrożenia jest wciąż przedmiotem badań.

Zagrożenia militarne i geopolityczne – rozumiane w kontekście eskalacji wyścigu zbrojeń w kosmosie. Testy ASAT demonstrują zdolności militarne państw i mogą wywoływać reakcję innych mocarstw. Najczęściej są one oparte na braku zaufania do aktorów państwowych wykazujących aktywność w kosmosie oraz zwiększeniu wydatków zbrojeniowych. Stymuluje to rozwój konkurencyjnych technologii kosmicznych o potencjalnym zastosowaniu ofensywnym. Może to skutkować militaryzacją i zbrojeniem kosmosu, a także wzrostem napięć międzynarodowych.

Zagrożenia dla bezpieczeństwa i działalności cywilnej – rozpatrywane jako uzależnienie od technologii kosmicznych w obszarach, takich jak komunikacja, prognozowanie pogody, monitorowanie środowiska czy obrona narodowa. Uszkodzenie lub zniszczenie satelitów, nawet w ramach testów, wpływa na globalne funkcjonowanie infrastruktury cywilnej i wojskowej. Użycie ASAT może być błędnie zinterpretowane jako działania ofensywne lub przygotowanie do ataku, prowadząc do napięć geopolitycznych i niewłaściwych decyzji strategicznych.

Zagrożenia prawne i regulacyjne – uwzględniają brak międzynarodowych regulacji, które byłyby wiążące dla państw w aspekcie zakazu testów pocisków przeciwsatelitarnych. Stwarza to możliwości do niekontrolowanego rozwoju technologii i prowadzenia działań szkodliwych dla środowiska kosmicznego. W przypadku testów generujących śmieci kosmiczne lub uszkadzających aktywa kosmiczne innych państw, brak odpowiednich regulacji utrudnia egzekwowanie odpowiedzialności międzynarodowej.

Zagrożenia dla przyszłości eksploracji kosmosu – dotyczą nagromadzenia śmieci kosmicznych, które może zwiększyć koszty i ryzyko związane z wysyłaniem statków kosmicznych, utrudniając eksplorację przestrzeni kosmicznej. Dodatkowo, rosnące zagrożenia odnoszące się do zbrojenia i zanieczyszczenia kosmosu mogą ograniczyć możliwości jego zrównoważonego użytkowania przez przyszłe pokolenia.

Demonstracje inicjowane przez państwa, podczas których dokonuje się testów operacyjnych możliwości rakietowych pocisków przeciwsatelitarnych posiadają złożoną genezę. Z jednej strony odzwierciedlają ewolucję geopolitycznych ambicji, zaś z drugiej technologiczne zdolności militarne doskonalone przez największe światowe potęgi.

Testy ASAT niezmiennie wywoływały kontrowersje i zaostrzały napięcia międzynarodowe. Było to zauważalne od pierwszych eksperymentów w czasie zimnej wojny, poprzez demonstracje siły w XXI wieku, aż po współczesne obawy o zrównoważony rozwój przestrzeni kosmicznej. Stanowią one wyraz narodowej suwerenności oraz możliwości do obrony strategicznych interesów w kosmosie. Jednocześnie, generują zagrożenie w postaci odłamków orbitalnych i eskalacji wyścigu zbrojeń.

W obliczu rosnącej liczby aktorów państwowych podejmujących działania w przestrzeni kosmicznej, a także uzależnienia od funkcji aktywów kosmicznych istnieje pilna potrzeba  wypracowania międzynarodowych regulacji w zakresie wykorzystania technologii ASAT. Debaty nad ograniczeniem militaryzacji i zbrojenia kosmosu oraz wprowadzeniem zakazu generowania szczątków nabierają tempa, jednak perspektywy ich realizacji pozostają niepewne.

Powyższe kalendarium testów ASAT przypomina o tym, że przyszłość przestrzeni kosmicznej zależy od globalnej współpracy i odpowiedzialnego podejścia do wykorzystywania jej zasobów, zarówno technologicznych, jak i militarnych.